Prawa autorskie – czym są, jak działają, z czym wiąże się wygaśnięcie majątkowych praw autorskich i przejście do domeny publicznej

Prawa autorskie zdefiniować można jako ogół praw przysługujących autorowi utworu, upoważniających go do decydowania o eksploatacji utworu i zarabianiu na swojej twórczości. Innymi słowy, prawa autorskie są formą ochrony prawnej, która zapewnia twórcy prawo do kontrolowania korzystania z jego utworu.

Prawa autorskie chronią różnorodne formy twórczości, takie jak muzyka, film, obrazy, fotografie, programy komputerowe i wiele innych. Katalog utworów, które w szczególności są przedmiotem prawa autorskiego znaleźć można w art. 1 ust. 2 ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych. Podkreślić należy, że katalog ten ma charakter otwarty, co powoduje, że nie tylko utwory wymienione w ww. przepisie ustawy mogą być przedmiotem prawa autorskiego.

Prawa autorskie dają zatem twórcy:

prawo do korzystania z utworu oraz zapewniają mu kontrolę nad jego publikacją i rozpowszechnianiem,

możliwość zarobienia na swojej twórczości, poprzez np. udzielanie licencji.

Co istotne, prawa autorskie podzielić można na tzw. autorskie prawa osobiste i autorskie prawa majątkowe.

Autorskie prawa osobiste chronią więź i intelektualny związek twórcy z utworem. Przedmiotem ochrony osobistego prawa autorskiego jest zatem indywidualne powiązanie autora z jego dziełem oraz prawo do przypisywania autorstwa. Autorskie prawa osobiste nie mogą być przeniesione, czy też zbyte. Są też one nieograniczone w czasie. Autorskie prawa osobiste nie wygasają, tym samym, wraz ze śmiercią twórcy. Po śmierci twórcy prawa te trwają nadal (choć wówczas najczęściej będą realizowane przez określone osoby bliskie twórcy).

Z kolei autorskie prawa majątkowe dotyczą ekonomicznych praw autora do swojego utworu. W odróżnieniu od autorskich praw osobistych, autorskie prawa majątkowe podlegają pewnym ograniczeniom,  w tym czasowym i terytorialnym. Ograniczenia w aspekcie czasowym oznaczają, że po upływie określonego czasu majątkowe prawo autorskie przechodzi do części wspólnego dziedzictwa kulturalnego, dostępnego dla każdego. Utwór przestaje wówczas być przedmiotem prawa wyłącznego, aby następnie stać się częścią zbioru, z którego można korzystać bez ograniczeń. Moment wygaśnięcia majątkowych praw autorskich określa ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych.

Zgodnie z art. 36 ww. ustawy:

Z zastrzeżeniem wyjątków przewidzianych w ustawie, autorskie prawa majątkowe gasną z upływem lat siedemdziesięciu:

od śmierci twórcy, a do utworów współautorskich – od śmierci współtwórcy, który przeżył pozostałych;

w odniesieniu do utworu, którego twórca nie jest znany – od daty pierwszego rozpowszechnienia, chyba że pseudonim nie pozostawia wątpliwości co do tożsamości autora lub jeżeli autor ujawnił swoją tożsamość;

w odniesieniu do utworu, do którego autorskie prawa majątkowe przysługują z mocy ustawy innej osobie niż twórca – od daty rozpowszechnienia utworu, a gdy utwór nie został rozpowszechniony – od daty jego ustalenia;

w odniesieniu do utworu audiowizualnego – od śmierci najpóźniej zmarłej z wymienionych osób: głównego reżysera, autora scenariusza, autora dialogów, kompozytora muzyki skomponowanej do utworu audiowizualnego;

w odniesieniu do utworu słowno-muzycznego, jeżeli utwór słowny i utwór muzyczny zostały stworzone specjalnie dla danego utworu słowno-muzycznego – od śmierci później zmarłej z wymienionych osób: autora utworu słownego albo kompozytora utworu muzycznego.

Wspomniany wyżej zbiór, do którego trafiają utwory po upływie określonego czasu, określa się mianem domeny publicznej.

W 2024 roku do domeny publicznej w Polsce trafiły utwory m. in. Juliana Tuwima, czy też Kornela Makuszyńskiego.

Natomiast w Stanach Zjednoczonych do domeny publicznej trafiła Myszka Miki w najstarszej wersji, zaprezentowanej po raz pierwszy w filmie Steambot Willie z 1928 r. Przejście Myszki Miki do domeny publicznej powoduje, że w nieograniczony sposób można wykorzystywać jej wizerunek w nowych dziełach twórczych. Warto mieć na uwadze, że wygaśnięcie majątkowych praw autorskich i przejście Myszki Miki do domeny publicznej dotyczy wyłącznie najstarszej wersji tej postaci z 1928 r. Nowsze wersje Myszki Miki nadal pozostają pod ochroną prawa autorskiego. Co więcej, Disney chroni prawnie wizerunek nowszych wersji Myszki Miki poprzez zarejestrowanie znaków towarowych. Dlatego, wykorzystując w swej twórczości wizerunek Myszki Miki z 1928 r. trzeba uważać, aby nie naruszać praw Disneya do późniejszych wersji Myszki Miki (zarówno praw autorskich, jak i zarejestrowanych znaków towarowych).

Co istotne, data wygaśnięcia praw autorskich majątkowych i rok przejścia danego utworu do domeny może być liczony różnie w zależności od ustawodawstwa danego kraju. W Stanach Zjednoczonych autorskie prawa majątkowe przysługują twórcy przez 95 lat od momentu pierwszej publikacji utworu. Natomiast w Polsce majątkowe prawa autorskie wygasają po 70 latach od śmierci autora lub ostatniego z autorów. Dlatego fakt przejścia w Stanach Zjednoczonych Myszki Miki do domeny publicznej nie oznacza, że postać ta przeszła do domeny publicznej także w Polsce.

Autor: Manuela Kozłowska